خود را از هر خطر و ضرر مادي يا معنوي حفظ كند; بنابراين حق ندارد اقدام به خودكشي و يا اضرار به نفس نمايد. خداوند در قرآن كريم در موارد متعددي از انتحار و خودكشي نهي كرده است ; چنان كه ميفرمايد: "خودتان را مكشيد; (زيرا) خداوند همواره با شما مهربان است ." (1) و نيز ميفرمايد:
(و لا تلقوا بايديكم الي التهلكة) (2)
"خود را به دست خود به هلاكت نيندازيد."
همچنين انسان نبايد موجبات هدم شخصيت خويش را كه حيات معنوي اوست فراهم آورد. همان گونه كه در بحث كرامت انساني ذكر شد در قرآن كرامت انسان مورد توجه قرار گرفته،(3) تا آنجا كه روح خدا در انسان دميده شده و او شايسته تكريم و تعظيم و حتي سجده فرشتگان (5) و مقام خليفة اللهي قرار گرفته است .(4) و در همين رابطه انسان بايد امنيت، سلامت، صلاح و كمال خود را تحصيل نموده و با تلاش علمي و عملي به كمالي كه هدف اصلي خلقت اوست برسد; به گونه اي كه با تمام وجود خود را در خدمت اطاعت خداوند و عمل به واجبات و ترك محرمات و خدمت به مردم قرار دهد.
[1] نساء (4): 29.
[2] بقره (2): 195.
[3] اسراء (17): 70.
[4] حجر (15): 29.
[5] بقره (2): 30.
حقوق متقابل انسانها نسبت به يكديگر
1 - حقوق خانواده و بستگان"ازدواج" نياز طبيعي انسانها و سنت پيامبراكرم (ص) است ; پس همگان مخصوصا مسئولين جامعه موظف اند موانع را از سر راه تشكيل خانواده برداشته و راههاي آن را آسان نمايند; و خانواده ها نيز سعي كنند خود را از اسارت تشريفات و تجملات بيجا و زايد آزاد سازند; و ملاك انتخاب را فضيلت، تقوا، عفت، نجابت و هم كفو بودن قراردهند نه مال و ثروت و امور اعتباري دنيا.
از رسول خدا(ص) حديثي به اين مضمون نقل شده : "اگر كسي كه اخلاق و دين او را ميپسنديد به خواستگاري آمد او را رد نكنيد، وگرنه فتنه و فساد بزرگ زمين را فرامي گيرد".(1)
[1] وسائل الشيعة، كتاب النكاح، باب 28 از ابواب "مقدمات النكاح و آدابه"، حديث 2.
و شايسته است رهبران جامعه در اين راه پيشقدم شوند تا مردم عمل آنان را الگو قرار داده و به آنان تأسي نمايند، و قهرا زمينه بسياري از مفاسد اخلاقي و گناهان از بين برود. و البته در هر حال نبايد نسبت به دختر و پسر، تحميلي صورت پذيرد و رضايت آنان ناديده گرفته شود.
زن و شوهر داراي حقوق زيادي نسبت به يكديگر مي باشند; هريك از آنها بايد مايه آرامش و راحتي يكديگر باشند و همديگر را مورد كرامت، محبت و رحمت قراردهند و در مسائل زناشويي نسبت به يكديگر تمكين نمايند; و بر مرد است كه مخارج زن را مطابق شأن متعارف او بپردازد. و به طور كلي مطابق بعضي روايات زن يا شوهر حق ندارد در هيچ امري كاري را كه موجب اذيت و آزار ديگري شود انجام دهد.(1)
حق "پدر" و "مادر" آن است كه فرزند بداند آنها براي او زحمت بسيار كشيده و براي تربيت و پرورش او آسايش و راحتي خود را فدا كرده اند; پس فرزند همواره بايد پدر و مادر خود را محترم بدارد و از كارهايي كه موجب اذيت و رنجش آنهاست پرهيز كند، مشكلاتشان را برطرف كرده و در صورت نياز مخارج آنها را بپردازد و رضايت آنها را كسب كند، كه رضايت خدا در رضايت پدر و مادر است .
[1] همان، باب 82، حديث 1. لازم به ذكر است زن و شوهر نسبت به يكديگر وظايف و حقوق ديگري نيز دارند كه در رساله توضيح المسائل، مسائل 2629 - 2610 و 2750 - 2741 بيان شده است .
امام صادق (ع) فرمود: "سه چيز است كه خداوند تخلف از آنها را به هيچ كس رخصت نداده است ; [از جمله آنهاست :] نيكي و احسان به پدر و مادر هرچند آنان فاجر و فاسق باشند." (1)
حق "فرزند" بر پدر و مادر آن است كه به بهترين وجه او را مطابق دستورات اسلامي و شرايط روز جامعه تربيت كنند تا شخصيتي مؤمن، متعهد و مفيد پرورش يابد; همچنين امكانات آموزشي و پيشرفت علمي را همراه با محيطي آرام براي رشد فكري او مهيا سازند. از جمله حقوق فرزند تأمين مخارج، نام نيك بر او نهادن و تزويج او در وقت مناسب ميباشد.
پيامبراكرم (ص) به مردي كه از حق فرزندش سؤال نمود فرمودند: "نام نيكو بر او بگذار و او را خوب تربيت كن و در جايگاه خوبي قرارش بده ." (2)
و در روايت ديگري حق فرزند بر پدر را اگر پسر باشد علاوه بر نام نيكو نهادن و اكرام مادر او، تعليم قرآن و پاكدامني و شنا; و اگر دختر باشد علاوه بر اكرام مادرش و اسم نيكو نهادن، تعليم سوره نور و تعجيل در ازدواج او ذكر نمودند." (3)
يادآوري ميشود تأكيد بر تعليم شنا در اين روايت، نمونه اي از نيازهايي است كه به ويژه در آن روزگار مطرح بوده است، و اختصاصي به آن ندارد; و لزوم تعليم فنون و مهارتهايي كه در هر زمان مورد نياز ميباشد، از روايت فهميده ميشود.
[1] تحف العقول، ص 367، حكم و مواعظ للامام الصادق 7.
[2] وسائل الشيعة، كتاب النكاح، باب 86 از ابواب احكام الاولاد، حديث 1.
[3] همان، حديث 7.
حق "خويشاوندان" به ويژه "برادر" و "خواهر" آن است كه انسان همواره جوياي احوال آنها بوده و صله ارحام انجام دهد و تا حد امكان در رفع مشكلات آنها كوشش نمايد. در قرآن ارحام در كنار تقواي خداوند قرار گرفته است :
(واتقوا الله الذي تسألون به والارحام) (1)
و امام صادق (ع) در تفسير اين آيه فرموده : "مقصود از ارحام خويشاوندان مردم است كه خداوند امر به صله آنان نموده و تا آنجا امر ارحام را بزرگ شمرده كه آنها را در حريم خود قرار داده است ." (2)
پيامبراسلام (ص) فرمودند: "با وجود ارحام مستحق، دادن صدقه به غير آنان درست نيست ." (3)
و نيز فرمودند: "به تمام افراد امت خود تا روز قيامت سفارش ميكنم كه اقدام به صله رحم نمايند، هرچند مسافت بين آنان به مقدار يك سال راه باشد; زيرا صله رحم جزو دين است ." (4)
و از امام باقر(ع) نقل شده : "صله رحم اعمال را پاك و اموال را نمو ميدهد و دفع بلا ميكند و حساب را آسان و اجل را به تأخير مياندازد." (5)
[1] نساء (4): 1.
[2] كافي،كتاب الايمان و الكفر، باب صلة الرحم، ج 2، ص 150، حديث 1.
[3] "لا صدقة و ذو رحم محتاج"; نهج الفصاحة، ص 522، شماره 2501.
[4] كافي، همان، ج 2، ص 151، حديث 5.
[5] "صلة الارحام تزكي الاعمال و تنمي الاموال و تدفع البلوي و تيسر الحساب و تنسي في الاجل"; كافي، همان، ج 2، ص 150، حديث 4.
و از امام صادق (ع) نقل شده : "صله رحم اخلاق را نيك و انسان را سخاوتمند و خوش نفس و روزي را زياد گردانده و اجل را به تأخير مياندازد." (1)
همچنين امام صادق (ع) در جواب سؤال جهم بن حميد در رابطه با حق خويشاوندي كه در عقيده ديني مخالف اوست فرمودند: "آري او با اينكه در دين مخالف تو ميباشد حق رحم دارد، حق رحم را هيچ چيز قطع نمي كند; و اگر آنها با تو هم كيش باشند دو حق دارند: حق رحم و حق اسلام .(2)
[1] "صلة الارحام تحسن الخلق و تسمح الكف و تطيب النفس و تزيد في الرزق و تنسئ الاجل"; كافي، همان، ج 2، ص 151، حديث 6.
[2] "نعم، حق الرحم لا يقطعه شئ و اذا كانوا علي امرك كان لهم حقان : حق الرحم و حق الاسلام"; كافي، همان، ج 2، ص 157، حديث 30.