اعلامیه جهانی حقوق بشر
ماده 26 اعلامیه جهانی حقوق بشر:1- هر کس حق دارد که از آموزش و پرورش بهره مند شود. آموزش و پرورش لااقل تا حدودی که مربوط به تعلیمات ابتدایی و اساسی است باید مجانی باشد. آموزش ابتدایی اجباری است. آموزش حرفه‌ای باید عمومیت پیدا کند و آموزش عالی باید با شرایط تساوی کامل، به روی همه باز باشد تا همه، بنا به استعداد خود بتواند از آن بهره مند گردند.
2- آموزش و پرورش باید به طوری هدایت شود که شخصیت انسانی هر کس را به حد اکمل رشد آن برساند و احترام حقوق و آزادیهای بشری را تقویت کند. آموزش و پرورش باید حسن تفاهم، گذشت و احترام عقاید مخالف و دوستی بین تمام ملل و جمعیت‌ها‌ی نژادی یا مذهبی و همچنین توسعه فعالیت‌ها‌ی ملل متحد را در راه حفظ صلح، تسهیل نماید.
3- پدر و مادر در انتخاب نوع آموزش و پرورش فرزندان خود نسبت به دیگران اولویت دارند.
ماده ۱۳ میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی:
1. كشورهاي طرف اين ميثاق حق هر كس را به آموزش و پرورش به رسميت مي‌شناسند.
كشورهاي مزبور موافقت دارند كه هدف آموزش و پرورش بايد نمو كامل شخصيت انساني و احساس حيثيت آن و تقويت احترام حقوق بشر و آزادي‌هاي اساسي باشد. علاوه بر اين كشورهاي طرف اين ميثاق موافقت دارند كه آموزش و پرورش بايد كلية افراد را براي ايفاي نقش سودمند در يك جامعه آزاد آماده سازد و موجبات تفاهم و تساهل و دوستي بين كلية ملل و كلية گروههاي نژادي ـ قومي يا مذهبي را فراهم آورد و توسعه فعاليتهاي سازمان ملل متحد را به منظور حفظ صلح تشويق نمايد.
2. كشورها طرف اين ميثاق اذعان دارند كه به منظور استيفاي اين حق:
الف ـ آموزش و پرورش ابتدايي بايد اجباري باشد و رايگان در دسترس عموم قرار گيرد.
ب ـ آموزش و پرورش متوسطه به اشكال مختلف آن از جمله آموزش و پرورش فني و حرفه‌اي متوسطه بايد تعميم يابد و به كلية وسايل مقتضي بويژه به وسيلة معمول كردن تدريجي آموزش و پرورش مجاني در دسترس عموم قرار گيرد.
ج ـ آموزش و پرورش عالي بايد به كليه وسايل مقتضي بويژه بوسيله معمول كردن تدريجي آموزش و پرورش مجاني به تساوي كامل براساس استعداد هر كس در دسترس عموم قرار گيرد.
د ـ آموزش و پرورش پايه (اساسي) بايد حتي‌الامكان براي كساني كه فاقد آموزش و پرورش ابتدائي بوده يا آنرا تكميل نكرده باشند تشويق و تشديد بشود.
ه ـ توسعه شبكة مدارس در كليه مدارج بايد فعالانه دنبال شود و نيز بايد يك ترتيب كافي اعطاء بورسها (هزينة تحصيلي) برقرار گردد و شرايط مادي معلمان بايد پيوسته بهبود يابد.
3. كشورهاي طرف اين ميثاق متعهد مي‌شوند كه آزادي والدين يا سرپرست قانوني كودكان را بر حسب مورد در انتخاب مدرسه براي كودكانش سواي مدارس دولتي محترم بشمارند مشروط بر اينكه مدارس مزبور با حداقل موازين (قواعد) آموزش و پرورش كه ممكن است دولت تجويز يا تصويب كرده باشد مطابقت كند و آموزش و پرورش مذهبي و اخلاقي كودكان مطابق معتقدات شخصي والدين يا سرپرستان آنان تأمين گردد.
4. هيچيك از اجزاي اين ماده نبايد بنحوي تفسير گردد كه با آزادي افراد و اشخاص حقوقي به ايجاد و ادارة مؤسسات آموزشي اخلال نمايد مشروط بر اينكه اصول مقرر در بند اول اين ماده رعايت شود و تعليماتي كه در چنين مؤسساتي آموزش داده مي‌شود با موازين حداقل كه ممكن است دولت تجويز كرده باشد مطابقت كند.
ماده 14 میثاق
هر كشور طرف اين ميثاق كه در زمان امضاي آن هنوز نتوانسته است در قلمرو اصلي خود يا ديگر سرزمينهاي تحت حاكميت خود آموزش و پرورش ابتدائي اجباري مجاني تأمين نمايد متعهد مي‌شود ظرف مدت دو سال يك طرح تفصيلي تدابير لازم براي تحقق بخشيدن تدريجي اجراي كامل اصل آموزش و پرورش اجباري مجاني براي عموم در ظرف مدت چند سالي كه در خود طرح تصريح بشود تنظيم و تصويب كند.
اعلامیه حقوق کودک
ماده 7 اعلامیه جهانی حقوق کودک: «کودک باید از آموزشی بهره‌مند شود که در جهت پیشبرد و ترقی فرهنگ عمومی او بوده و چنان سازنده باشد که در شرایط تساوی فرصت‌ها، توانایی‌ها قدرت، قضاوت و ارزیابی فردی، درک و مسئولیت اخلاقی و اجتماعی خود را پرورش دهد، و فردی مفید برای جامعه شود».
ماده 10 همین اعلامیه نیز در توضیح آموزش‌های مورد نظر، می‌گوید: «… کودک باید با روحیه تفاهم، بردباری و تساهل، معتقد به دوستی بین مردم صلح و برادری جهانی و با آگاهی بر این که توانایی و استعداد وی باید وقف خدمت به همنوعانش شود پرورش یابد».
پیمان نامه حقوق کودک
ماده 29 کنوانسیون حقوق کودک مصوب 1989 مجمع عمومی سازمان ملل متحد با اصلاحات بعدی(که در ایران به پیمان نامه حقوق کودک معروف است) در مورد حقوق کودک اعلام کرده است که:
«کشورهای طرف کنوانسیون موافقت می‌کنند که موارد ذیل باید جزو آموزش و پرورش کودکان باشد:
الف ـ پیشرفت کامل شخصیت، استعداد و توانایی‌های ذهنی و جسمی کودکان.
ب‌ـ توسعه‌ی احترام به حقوق بشر و آزادیهای اساسی و اصول مذکور در منشور سازمان ملل متحد».
كنوانسيون يونسكو عليه تبعيض در آموزش (1960)
Convention against Discrimination in Education
ماده 1 «تبعیض» را هر گونه تمایز، طرد ، محدودیت یا ترجیح بر اساس نژاد، رنگ، جنسیت، زبان، مذهب، عقاید سیاسی یا عقاید دیگر، منشأ موقعیت ملی یا اجتماعی، وضعیت اقتصادی یا تولد تعریف می‌کند.
ماده2 این موارد را تبعیض نمی داند:
الف) تاسیس یا تداوم موسسات یا نظام هاي آموزشی جداگانه براي شاگردان هر دو جنس که باعث دسترسی یکسان به آموزش شود، کارکنان آموزشی را که به لحاظ صلاحیت علمی داراي معیارهاي یکسان و ساختمان و تجهیزات مدارس را که به لحاظ کیفی یکسان هستند در اختیار قرار دهد و فرصت استفاده از دوره هاي آموزشی یکسان یا معادل را ( براي هر دو جنس) فراهم سازد. (تذکر: در بعضی نسخه های فارسی گفته شده افراد دو جنسیتی و در نسخه فارسی یونسکو امده دو جنس)
ب) دانش آموزان بتوانند در موسسات یا نظام هاي آموزشی جداگانه اي که به دلایل مذهبی و زبانشناسی تاسیس و تداوم می یابند و آموزشی مطابق با خواسته اولیاء یا قیم هاي حقوقی دانش آموزان ارائه می دهند، حضوري انتخابی داشته باشند و آموزشی دریافت کنند که با معیارهاي تعیین و تصویب شده توسط مراجع ذیصلاح و کاردان، به ویژه در پایه هاي آموزشی یکسان، مطابقت دارد.
ج) تاسیس یا تداوم موسسات آموزشی خصوصی که هدفشان نه تنها محرومیت هیچ گروهی از آموزش نیست، بلکه فراهم ساختن تسهیلات آموزشی بیشتر و مازاد بر آنچه مراجع دولتی در اختیار قرار می دهند، می باشد و بر اساس این هدف فعالیت می کنند و آموزشی ارائه می دهند که با معیارهاي تعیین و تصویب شده توسط مراجع ذیصلاح و کاردان، به ویژه در پایه هاي آموزشی یکسان، مطابقت دارد.
ماده 5 کنوانسیون یونسکو علیه تبعیض در آموزش:
بند1-کشورهاي عضو این کنوانسیون موافقت می کنند که:
الف) آموزش باید در جهت توسعه کامل شخصیت انسانی و تقویت احترام به حقوق بشر و آزادي هاي بنیادین سوق داده شود که این خود به تفاهم، بردباري و دوستی میان تمامی ملل، گروه هاي نژادي و یا مذهبی کمک می کند و فعالیت هاي سازمان ملل در جهت تداوم صلح را ارتقاء می بخشد؛
ب) ضروري است که به آزادي اولیاء دانش آموزان یا در صورت امکان به قیم هاي قانونی ایشان احترام گذاشته شود تا اولا بتوانند براي فرزندان خود به غیر از موسسات آموزشی که توسط مراجع دولتی اداره می شود موسسات دیگري را انتخاب کنند که آموزش آن ها با حداقل معیارهاي آموزشی که توسط مراجع ذیصلاح تعیین یا تصویب می شود، مطابقت داشته باشد و ثانیاَ اینکه آموزش مذهبی و اخلاقی دانش آموزان را به گونه اي که با روند قانونی دولت ها مطابقت داشته باشد مطابق با اعتقاداتشان ارائه دهند؛ و نباید به هیچ فرد یا گروهی از افراد به اجبار آموزش مذهبی مغایر با اعتقادات شان ارائه داد؛
ج) به رسمیت شناختن حق فعالیت هاي آموزشی خاص اقلیت ها در کشور ضروري است. این فعالیت ها شامل اداره کردن مدارس و با درنظر گرفتن سیاست آموزشی هر کشور، به کار بردن و یا تدریس زبان آن اقلیت، البته به شروط زیر است:
1- این حق نباید به گونه اي مورد استفاده قرار گیرد که اعضاي این اقلیت ها را از درك فرهنگ و زبان کل اجتماع و شرکت در فعالیت هاي آن باز دارد و یا اینکه استقلال ملی را تحت الشعاع قرار دهد؛
2- سطح کیفیت آموزشی آن ها نباید از سطح کیفیت کلی که توسط مراجع ذیصلاح تعیین یا تصویب می شود، پائین تر باشد؛ 3) ورود به این مدارس اختیاري باشد. -2کشورهاي عضو این کنوانسیون براي تضمین بکارگیري اصولی که در پاراگراف 1 این ماده صراحتاَ به آن اشاره شده است، مسئولیت تمامی اقدامات لازم را برعهده می گیرند.
قانون اساسی مشروطه
اصل 18 متمم قانون اساسی مشروطه سال‌ها قبل از اینکه اعلامیه جهانی حقوق بشر یا میثاق پدید آمده باشد بیان داشته: «تحصیل و تعلیم علوم و معارف و صنایع آزاد است مگر آنچه شرعاً ممنوع باشد.» و در ادامه، در اصل 19 این قانون ذکر گردیده که: « تأسیس مدارس به مخارج دولتی و ملتی و تحصیل اجباری باید مطابق قانون وزارت علوم و معارف مقرر شود و تمام مدارس و مکاتب باید در تحت ریاست عالیه و مراقبت وزارت علوم و معارف باشد».
قانون اساسی جمهوری اسلامی
اصل سوم: دولت جمهور اسلامی ایران موظف است برای نیل به اهداف مذکور در اصل دوم، همه امکانات خود را برای امور زیر به کار برد: 16 مورد ذکر شده که مورد سوم عبارتست از
3- آموزش و پرورش و تربیت بدنی رایگان برای همه در تمام سطوح، و تسهیل و تعمیم آموزش عالی.
اصل ۳۰ قانون اساسی جمهوری اسلامی: «دولت موظف است وسایل آموزش و پرورش رایگان را برای همه ملت تا پایان دوره متوسطه فراهم سازد و وسایل تحصیلات عالی را تا سرحد خودکفائی کشور به‌طور رایگان گسترش دهد.
