حق اطلاع و نظارت بر عملكرد حاكميت

از جمله حقوق مردم حق اطلاع از تمامي عملكرد قواي حاكمه، اعم از قراردادهاي منعقده و امور مربوط به سياست هاي داخلي و خارجي است . حكومت نبايد مردم و نمايندگان آنان را نامحرم شمرده و نسبت به امور فوق پرده پوشي نمايد، مگر اسرار نظامي كه افشاي آن به مصلحت عمومي نيست .
امام علي (ع) در اين باره مي‎فرمايد: "آگاه باشيد حق شما بر من اين است كه به غير از اسرار جنگ هيچ سري را از شما مپوشانم ." (1)
علاوه بر آن مردم حق دارند اشراف و نظارت بر عملكرد آنان نيز داشته باشند.
پيامبراكرم (ص) فرمودند: "اي مردم نظر مشورتي خود را بر من اعلام كنيد." (2)
و حضرت امير(ع) در نامه خود به مالك فرمودند: "نصيحت حاكمان و خيرخواهي مردم براي آنان عملي نمي شود مگر در صورت احاطه و نظارت مردم بر حاكمان و عملكرد آنان ; (حاكمان به گونه اي بر مردم حكومت كنند كه) مردم حكومت آنان را بر خود سنگين نشمارند و به فكر سقوط آنان نيفتند." (3)


[1] نهج البلاغه صبحي صالح، نامه 50.
[2] "اشيروا علي ايها الناس"; المغازي للواقدي ، ج 1، ص 48; بحارالانوار، تاريخ نبينا، باب غزوة بدر الكبري، ج 19، ص 218.
[3] "... و لاتصح نصيحتهم الا بحيطتهم علي ولاة الامور و قلة استثقال دولهم و ترك استبطاء انقطاع مدتهم ..."; نهج البلاغه صبحي صالح و عبده، نامه 53.
 
 و همچنين آن حضرت فرمودند: "و گمان نكنيد كه گفتن و تذكار حقي بر من تلخ و سنگين باشد، و من خودم را بزرگتر از آن بدانم كه حقي به من تذكر داده شود; همانا كسي كه شنيدن حقي يا عرضه عدالت بر او سنگين باشد، عمل به حق و عدالت براي او سنگين تر خواهد بود. پس مبادا از گفتار و تذكر حقي يا ارائه نظر و مشورت عادلانه اي بر من دريغ كنيد; زيرا من ذاتا بالاتر از اين نخواهم بود كه خطايي بكنم، و برخطانكردن خود در كارهايم اطميناني ندارم مگر اينكه خداوند كه بيشتر از من بر من تسلط دارد مرا كفايت و حفظ نمايد... ." (1)
به نقل زهري، ابوهريره گفت : "هيچ كس را نديدم كه بيشتر از پيامبر با اصحاب خود مشورت كند." (2)

حق استيفاي فوري حقوق

اقشار مختلف حق دارند خواستار تأمين فوري حقوق خود در تمام عرصه ها شوند، و حاكميت موظف است بدون تأخير و وقت گذراني و مسامحه حقوق آنان را تأمين نمايد.
حضرت امير(ع) فرموده اند: "از جمله حقوق شما - مردم - بر من اين است كه هيچ حقي از شما را به تأخير نيندازم و آن را فورا تأمين نمايم ." (3)
همچنين خطاب به بعضي واليان خود فرمودند: "به انصاف رفتار كنيد، به مردم درباره خودتان حق بدهيد، در برآوردن حاجات مردم كم حوصلگي نكنيد، كه شما خزانه داران رعيت و نمايندگان ملت و سفيران پيشوايان مي‎باشيد، و هيچ كس را از حاجتش محروم نكنيد." (4)


[1] نهج البلاغه صبحي صالح و عبده، خطبه 216.
[2] سنن بيهقي، كتاب الجزية، باب المهادنة علي النظر للمسلمين، ج 9، ص 218.
[3] "و

لا اؤخر لكم حقا عن محله، و لا أقف به دون مقطعه"; نهج البلاغه عبده، نامه 50.
[4] "فانصفوا الناس من انفسكم واصبروا لحوائجهم فانكم خزان الرعية و وكلاء الامة و سفراء الائمة و لاتحشموا احدا عن حاجته"; نهج البلاغه صبحي صالح، نامه 51.
 
 
حق برخورد عادلانه

حاكميت موظف است در آنچه حق است با همه اقشار - اعم از ضعيف يا قوي و موافق يا مخالف - برخورد عادلانه و مساوي داشته باشد; زيرا برخورد ناعادلانه و تبعيض آميز مستلزم تأخير اعطاي حق يا منع صاحب حق از آن خواهد بود. و جمله "و لا اؤخر لكم حقا" در كلام حضرت امير(ع) - كه در حق پيشين ذكر شد - نيز دلالت برآن دارد.
همچنين آن حضرت فرمودند: "كرارا از پيامبر شنيدم كه مي‎فرمودند: ملتي كه اقشار ضعيف نتوانند حق خود را از قدرتمندان بدون ترس و لكنت زبان بگيرند، هرگز به فلاح و سعادت نخواهند رسيد".(1)
و در نامه به مالك اشتر فرمودند: "شرافت خانوادگي و موقعيت اجتماعي كسي موجب آن نشود كه تو گرفتاري كوچك او را بزرگ شماري (و در رفع آن تلاش فراوان نمايي) و برعكس موقعيت پايين و ضعيف كسي موجب نشود كه تو گرفتاري بزرگ او را كوچك شماري (و در رفع آن تلاش نكني)." (2)


[1] "لن تقدس أمة لايؤخذ للضعيف فيها حقه من القوي غير متتعتع"; نهج البلاغه صبحي صالح و عبده، نامه 53.
[2] "و لايدعونك شرف امري الي أن تعظم من بلائه ما كان صغيرا، و لاضعة امري الي أن تستصغر من بلائه ما كان عظيما"; نهج البلاغه صبحي صالح، نامه 53.
 
 
 
و از امام صادق (ع) نقل شده : "مردم همچون دندانه هاي شانه مساوي هستند." (1)
و نيز حضرت امير(ع) پس از نقل ماجراي عقيل و آهن تفتيده - كه در "حق مساوات در برابر بيت المال" ذكر خواهد شد - فرمودند: "از اين سرگذشت، شگفت آورتر داستان كسي است كه نيمه شب ظرفي سرپوشيده پر از حلواي خوش طعم و لذيذ به درب خانه ما آورد، ولي اين حلوا معجوني بود كه من از آن متنفر شدم، گويا آن را با آب دهان مار يا استفراغش خمير كرده بودند; به او گفتم : هديه است يا زكات يا صدقه ؟ كه اين دو بر ما اهل بيت حرام است ; گفت : نه اين است و نه آن، بلكه هديه است ; به او گفتم : زنان بچه مرده بر تو گريه كنند! آيا از طريق آيين خدا وارد شده اي كه مرا بفريبي ؟! دستگاه ادراكت به هم ريخته ؟ يا ديوانه شده اي ؟ و يا هذيان مي‎گويي ؟ به خدا سوگند! اگر اقليم هاي هفتگانه را با آنچه در زير آسمانهاست به من دهند كه خداوند را با گرفتن پوست جوي از دهان مورچه اي نافرماني كنم، هرگز نخواهم كرد; و اين دنياي شما از برگ جويده اي كه در دهان ملخي باشد، نزد من خوارتر و بي ارزشتر است ... ." (2)
و نيز در رابطه با حقوق مردم فرمودند: "يكي از حقوق شما بر من اين است كه همه شما در مورد حق، نزد من مساوي باشيد... ." (3)
يعني حق را در بين شما به طور مساوي و بدون تبعيض و تفاوت پياده و به آن عمل نمايم ; يا در دادن و تأمين حقوق شما همگي به طور مساوي نزد من خواهيد بود.


[1] "الناس كأسنان المشط سواء"; تحف العقول، حكم و مواعظ للامام الصادق (ع)، ص 368. و در روايتي از پيامبر(ص) نقل شده : "المؤمنون كأسنان المشط يتساوون في الحقوق بينهم ..."; مستدرك الوسائل، ج 8، ص 327; و ج 9، ص 49.
[2] نهج البلاغه صبحي صالح و عبده، خطبه 224.
 (3) همان نامه 50