حق سائل

خداوند در قرآن مي‎فرمايد: (و اما السائل فلا تنهر) (2) "با سائل به تندي و غلظت برخورد مكن ."
حق "سائل" اين است كه اگر مي‎داني راست مي‎گويد، به اندازه قدرت حاجتش را برآورده نمايي و برايش دعاكني و در رسيدن به خواسته اش او را كمك نمايي ; و اگر در راستگويي او شك داري، مراقب باشي كه بدبيني و شك تو در اثر وسوسه شيطان نباشد تا بخواهد تو را از انجام كار خير و تقرب به خداي متعال محروم سازد; و با اين حال اگر خواستي محرومش كني، مبادا به آبرو و حيثيت او ضربه بزني، بلكه با زبان خوش او را بازگرداني ; و اگر بتواني بر تمايلات نفس خود غالب شوي و با وجود وسوسه شيطان باز حاجتش را برآوري، بي گمان اين نشانه عزم راسخ و قدرت روحي تو خواهد بود.(3)


[2] ضحي (93): 10.
[3] تحف العقول، رساله حقوق امام سجاد(ع)، ص 270، حديث 45.
 
 
 پديده فقر و محروميت در هر جامعه ناشي از ظلمي است كه از ناحيه اغنيا و قدرتمداران بر جامعه تحميل مي‎شود و ثمره آن فقر و حتي تكدي گري برخي است ; و خداوند در قرآن براي فقرا و محرومان سهمي را مشخص فرموده است،(1) كه اگر اين حق ادا مي‎شد فقر و سائلي به وجود نمي آمد.

حق سالخورده

حق "سالخورده" اين است كه حرمت پيري او را مراعات كني ; پيامبراسلام (ص) در خطبه شعبانيه فرمود: "وقروا كباركم ...";(2) همچنين فرمودند: "من اجلال الله اجلال ذي الشيبة المسلم" (3) "احترام و تجليل نسبت به مسلماني پير - زن يا مرد - در حد احترام و تجليل از خداوند مي‎باشد."
و نيز حق دارد كه از علم و تجربه او كه حاصل عمر اوست بهره ببري و او را بر خود مقدم داري و در معاشرت با او خصمانه برخورد نكني ; در راه رفتن بر او سبقت نگيري و پيشاپيش او راه نروي ; نادانش نشماري و اگر رفتار جاهلانه اي از او سر زد او را تحمل نمايي .(4)


[1] ذاريات (51): 19.
[2] بحارالانوار، كتاب الصوم، باب 46، ج 93، ص 357.
[3] كافي، كتاب الايمان و الكفر، باب اجلال الكبير، ج 2، ص 165، حديث 1.
[4] برگرفته از رساله حقوق امام سجاد(ع)، ص 270، حديث 43.
 
 
حق خردسال

حق "خردسال" اين است كه همواره براي او رحمت باشي ; پيامبراكرم (ص) در خطبه شعبانيه فرمود: "وارحموا صغاركم ...".(1) و در تربيت و بالابردن فكر و تهيه امكانات علمي و آموزشي او تلاش كني ; از خطاهايش درگذري و بر لغزشهايش پرده پوشي نمايي ; با او مدارا كني و لغزشهاي كودكانه اش را ناديده بگيري ; از درافتادن و لجبازي با او بپرهيزي ; و به گونه اي با او برخورد كني كه از گرايش به حقيقت متنفر نشده و روي نگرداند.

حق معاشر

حق "معاشر" آن است كه در معاشرت او را فريب ندهي و با وي تقلب و دورويي نكني ; به او دروغ نگويي و با او مثل دشمن رفتار نكني ; اگر به تو اعتماد كرد تا حد امكان مراعاتش نمايي ; و از مجلسي كه با او قرار داري برنخيزي مگر با اجازه او; لغزشهايش را فراموش نموده و كارهاي نيك او را به ياد داشته باشي .(2)


[1] بحارالانوار، كتاب الصوم، باب 46، ج 93، ص 356.
[2] تحف العقول، رساله حقوق امام سجاد(ع)، ص 268، حديث 36.

حق درگذشتگان

انجام خاكسپاري و مقدمات آن اولين حق درگذشتگان مي‎باشد; همچنين است احسان به خانواده و به ويژه كودكان شخص درگذشته، و نيز حفظ حرمت او. و بر وارثان بخصوص پسر بزرگتر اوست كه نسبت به حقوق الله و يا حقوق الناس كه به عهده او بوده است اقدام نمايد، و براي او خيرات و صدقات بدهند، و از خداوند طلب مغفرت نمايند.(1)
سزاوار است بر دولت اسلامي چنانچه فرد درگذشته و وارثانش مالي براي پرداخت بدهي هاي او ندارند، بدهي هاي او را از بيت المال پرداخت كند. وصي نيز بايد وصيت هاي مشروع درگذشته را عمل نمايد.

حقوق عمومي مسلمانان نسبت به يكديگر

در روايتي از پيامبراكرم (ص) نقل شده كه فرمودند: "بر هر مسلماني نسبت به برادر مسلمانش سي حق ثابت است كه جز اداي آن حقوق يا گذشت صاحب حق از آن راهي ندارد; و آن حقوق از اين قرار است : از لغزشهاي او بگذرد، هنگام اندوه و مصيبت بر او ترحم نمايد، آبروي او را حفظ كند، تقاضاي او را نسبت به گذشت از لغزشها اجابت نمايد، عذرخواهي او را قبول كند، جلوي بدگويي و غيبت از او را بگيرد، پيوسته او را نصيحت نمايد، دوستي خود با او را تحكيم و حفظ كند، عهد و پيمان با او را محترم شمارد، هنگام بيماري از او عيادت نمايد، بر جنازه او حاضر شود، دعوت و هديه او را رد نكند، هديه اش را جبران نمايد، و از او به واسطه احساني كه در حق او نموده تشكر كند، در ياري او كوتاهي نكند، ناموس او را حفظ نمايد، حوائج او را در حد امكان تأمين نمايد، اگر چيزي را طلب نمود جواب مثبت دهد، در پيدا نمودن گمشده اش او را راهنمايي نمايد، سلام او را جواب دهد، با خوبي و محبت با او صحبت كند، با خوشرويي به او انعام دهد، قسم او را تصديق كند (نگويد دروغ است)، با دوستان او دوستي نمايد، با دشمنانش دشمن باشد، اگر خواست به ديگري ظلم كند او را بازدارد، و اگر به او ظلمي شده او را ياري نمايد تا حقش را بگيرد، در طوفان حوادث او را تنها نگذارد، آنچه را براي خود مي‎خواهد براي او نيز بخواهد، و هرچه را براي خود ناخوشايند دارد براي او نيز نخواهد". سپس فرمودند: "هرگاه كسي در اداي حقي از حقوق برادر مسلمان خود كوتاهي كند، روز قيامت از او مطالبه مي‎شود و بايد آن را ادا نمايد." (2)
در رابطه با اهميت حق مسلمان بر مسلمان ديگر، در روايتي آمده است : معلي بن خنيس از امام صادق (ع) پرسيد حق مسلمان بر مسلمان ديگر چيست ؟ و حضرت پس از اشاره اجمالي به اينكه هر مسلماني بر مسلمان ديگر هفت حق مهم دارد فرمودند: "هر كدام از اين حقوق تضييع شود، شخص ضايع كننده از ولايت خداوند خارج مي‎شود و نصيبي از رحمت خداوند نخواهد داشت ." سپس پرسيد: آن حقوق به تفصيل چيست ؟ حضرت فرمودند: "اي معلي، من خيرخواه تو هستم و مي‎ترسم آنها را يادگيري و عمل نكني و حقوق را ضايع نمايي !" معلي گفت : "لا حول و لا قوة الا بالله". سپس حضرت هفت حق از حقوق ذكر شده را به تفصيل برشمردند...(3)
از سوي ديگر تساوي در مراعات حقوق متقابل نيز مورد نظر اسلام قرارگرفته است . پيامبر اكرم (ص) فرمود: "خيري در مصاحبت با كسي كه حق تو را بر خودش مانند حق او بر تو مراعات نمي كند وجود ندارد." (4) و بسا از كلام حضرت امير(ع) كه فرموده اند: "هر كس حق كسي را كه حق انسان را ادا نمي كند ادا نمايد، همانا او را پرستيده است ." (5) استفاده مي‎شود كه در صورت عدم مراعات حقي از يك طرف، حق او هم ساقط مي‎شود.

[1] بحارالانوار، كتاب الطهارة، باب تجهيز الميت، ج 78، ص 248 به بعد.
[2] برگرفته از وسائل الشيعة، كتاب الحج، باب 122 از ابواب احكام العشرة، حديث 24.
[3] كافي، كتاب الايمان و الكفر، باب حق المؤمن علي اخيه، ج 2، ص 169، حديث 2.
[4] "لاخير في صحبة من لايري لك من الحق مثل ماتري له"; نهج الفصاحة، ص 522، حديث 2493.
[5] "من قضي حق من لايقضي حقه فقد عبده"; نهج البلاغه صبحي صالح، حكمت 164.