آگاهی از حقوق شهروندی اولین حق شهروندی است. مصادیق حقوق شهروندی، بعضا از مولفه های اساسی مفهوم شهروندی اند. بحث هایی درباره مجتمع نشینی و آپارتمان نشینی و مقررات آن و وظایف متقابل ساکنان نسبت به یکدیگر و همچنین مقررات و تکالیف شهروندان در باره راهنمایی و رانندگی در زمره مباحث حقوق شهروندی است. مصادیق حقوق شهروندی را می توان به گونه زیر طبقه بندی کرد :
1- در ادارات:
آیین نامه هایی که منتشر کرده اند مانند مصوبه شورایعالی اداری با عنوان «حقوق شهروندی در نظام اداری». مصادیق حقوق شهروندی در سازمان ملی زمین و مسکن و در سالن ملاقات زندان ها تا بیمارستان ها و بانک ها، را در اعلامیه حقوق ارباب رجوع نوشته اند. در همه انها حق رعایت حرمت و کرامت مشتریان و مراجعه کنندگان ذکر شده است. حق اطلاع از پرونده یا موضوع مورد معامله و غیره.
2- در مدارس
از گذشته ها این بحث مطرح بوده و کتاب هایی مانند «آداب المتعلمین» که در حوزه ها تدریس می شد آن را در زمره ادب و اخلاق آورده اند به این دلیل که گاهی مرزهای ادب و اخلاق و حقوق بسیار نزدیک و گاهی دور می شوند. مثلا وقتی اعضای یک خانواده بر سر میراث، رفتارهای متفاوتی اتخاذ می کنند. اینکه کسی بگوید من ارثی نمی خواهم یک کار اخلاقی و وحدت افرین و فداکارانه است اما اگر بگوید ارث را می خواهم ولو باعث رنجش دیگران شود از نظر حقوقی حق اوست و باید پرداخت شود.
حق برخورداری از نظام آموزشی دموکراتیک یک حق کلی است و باید جزئی و خرد و فهرست شود. آموزش دموکراتیک مانند حق اعتراض به نمره امتحانی است. نمره امتحانی شبیه حکم قضایی است. همان‌طور که حکم یک قاضی به دلیل اینکه بر سرنوشت فرد یا افراد تأثیر می‌گذارد و از سوی دیگر خطای انسانی هم محتمل است بنابراین تجدید نظر خواهی ضرورت می یابد. در مورد نمرات امتحانی نیز معلم در مقام قاضی قرار گرفته است و چون خطای انسانی در مورد او و تشخیص او صدق می‌کند ممکن و محتمل است در حالت های مختلف خواب، بیداری، خستگی، شادابی مغز و یا حب و بغض و انواع حالت های دیگر قضاوت کند و قضاوت او به شکل عدد و نمره در آید و بر سرنوشت افراد فراگیر تاثیر بگذارد. بنابراین باید حق واخواهی و حق تجدید نظر وجود داشته باشد. چه بسا در بعضی تجدید نظرخواهی ها معلوم بشود که معلم اشتباه کرده است. وجود چنین حقی این امتیاز را دارد که معلم نیز در قضاوت کردن دقیق تر و سنجیده تر عمل می کند اگر چنین حق ها و نظارت هایی وجود نداشته باشد و او خود را آزاد از هر نظارت و کنترلی ببیند ممکن است دچار قضاوت های ناعادلانه شود.
یکی دیگر از حقوق، حق خوب آموزش دادن است. دانش آموز می تواند در مورد اینکه معلم درست آموزش می‌دهد یا نمی‌دهد نظر بدهد، نقد کند و توضیح بخواهد.
معلم نیز حق احترام دارد. دانش آموز حق ندارد معلم را توهین یا تخفیف کند.
حق دانش آموز این است که معلم باید مطالعه کند. معلم باید با آمادگی و اشراف بر موضوع درس حاضر شود.
حق معلم این است که از دانش آموز بخواهد که وقت او و کلاس را هدر ندهد و در کلاس به خوبی بیاموزد.
3- در حوزه عمومی:
حقوق مدنی، در بردارنده حقوق شهروندی در حوزه عمومی اند. رعایت مقررات راهنمایی و رانندگی از مصادیق بارز حقوق و تکالیف شهروندی در حوزه عمومی است.
4- درحوزه سیاسی:
حق رأی و حق تعیین سرنوشت که در اعلامیه جهانی حقوق بشر و در قانون اساسی هم آمده است از مصادیق آن است. برخی کشورها حق رأی را نه جزو حقوق بلکه جزو تکالیف شهروندان و اجباری می دانند: «در کشورهای زیر، سیستم رای دهی اجباری اجرا می‌شود. در صورت عدم شرکت در انتخابات در کشورهای زیر، مجازات‌هایی برای افراد در نظر گرفته شده است. آرژانتین، استرالیا، برزیل، جمهوری دموکراتیک کنگو، اکوادور، لوکزامبورگ، نائور، کره شمالی، سنگاپور، اروگوئه. همچنین ایالتی در کشور سوئیس به نام شاف‌هاوزن نیز دارای سیستم انتخابات اجباری است. البته عدم شرکت به معنی دریافت مجازات نیست. به عنوان مثال کشورهای استرالیا و برزیل، در صورتی که شهروندانی در انتخابات شرکت ننمایند، ولی گواهی موجه و قانونی‌ایی در خصوص غیبت ارائه کنند (همچون گواهی پزشکی بیماری در روز انتخابات یا سفر خارج از کشور) مجازاتی برای آنها در نظر گرفته نمی‌شود. البته جزای نقدی و سایر مجازات‌ها معمولاً در حد پایین و سبک در نظر گرفته شده است. با این حال، در کشورهای چون بلژیک، در صورتی که شهروندشان به شکل مستمر در انتخابات شرکت نکند، ممکن است با لغو بعضی از حقوق مدنی خود - همچون حق رای - مواجه شود. سنگاپور نیز در صورتی که شهروندش در انتخابات ریاست جمهوری شرکت نداشته باشد، حق رای وی را باطل کرده و تنها با ارائه دلیل قانونی این حق را مجدداً به وی خواهد داد. یونان و پرو در زمینه مجازات سختگیری بیشتر کرده و ارائه محصولات و خدماتی را که دستگاه‌های عمومی این کشور به مردم ارائه می‌کنند را برای شهروندانی که در رای‌گیری شرکت نکنند قطع می‌کنند (همچون دریافت گواهی‌نامه رانندگی و پاسپورت). برزیل نیز حق دادن پاسپورت را به شهروندانی که در انتخابات شرکت نداشته باشند نمی‌دهد. کشور بولیوی با ممنوعیت خارج کردن پول از حساب بانکی افراد، مردمی را که در انتخابات شرکت نداشته باشند را مجازات می‌کند (رأی دهی اجباری، ویکی پدیا)
- حق دسترسی آزاد به اطلاعات:
این موضوع آنقدر اهمیت دارد که نه تنها در اسناد حقوق بشری ذکر شده بلکه در ایران نیز قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات که با عنوان لایحه آزادی اطلاعات به مجلس رفته بود در جلسه علنی روز یکشنبه 6بهمن1387 مجلس شورای اسلامی تصویب شد.
یکی از حقوق شهروندی در حوزه اطلاعات، دسترسی آزاد به اینترنت است که همواره به دو صورت محدود شده است:
1- پهنای باند محدود و سرعت اعصاب خرد کن اینترنت
2- فیلترینگ
( کتاب شهروندی و شهربندی، ص33-37)
