یکی از معایب اخلاقی ما که به نوعی واجد وصف حقوقی می شود این است که نوعا چشممان به بیرون گشوده شده و کمتر چشم به درون خویش می گشاییم. ما پیوسته بر دیگران خرده می گیریم و عیب جویی می کنیم اما از معایب خویش غافلیم.این صفت به اینجا می انجامد که خود را در نقد و خرده دیگری از دیگران مجاز و بل محق می دانیم اما حق عیب جویی برای دیگران قائل نیستیم.
در مقیاسی وسیع تر ما نسبت به حکومت و کارگزارانش منتقدیم و از آنها انتظار ادبیات فاخر و احترام و رعایت حقوق خودمان را داریم و برای این منظور آنها را زیر ذره بین می گذاریم اما اگر دیگران از ما انتظار مشابهی داشته باشند و ما را زیر ذره بین نقد خود بگذارندبر می آشوبیم و آنرا مغرضانه قلمداد می کنیم. اگر کسی ازدست ما بخاطر رفتارمان رنجید و دچار سرخوردگی شد ولو اینکه آستانه تحمل او پایین بوده و زودرنج باشید نباید برآشوبیم و باید به او حق بدهیم. دیگران حق قضاوت درباره ما و کردارمان را دارند زیرا ما در جمع و جامعه زندگی می کنیم و نمی توان در دریا بود و خیس نشد و در جامعه بود و انتظار داشت مورد نقد قرار نگیریم. در جامعه شناسی بحثی داریم که به بیان چارلز هورتون کولی «خود آیینه‌سان» (looking glass self) نامیده می شود و می گوید: «خود خصلت انعکاسی دارد و ما خود را از طریق قضاوت دیگری یا بازخوردهایی که از مردم درباره خودمان می‌گیریم، می شناسیم و می فهمیم که چه کسی و چگونه آدمی هستیم؟»( کتاب شهروندی و شهربندی، ص45و46)
12- حق حمل بر صحت:
احکام حقوقی و اخلاقی ماتریس به ظاهر پیچیده ای هستند و گاه متناقض نما به نظر می آیند اما در واقع بیش از آنکه برخی تعارضات را از باب تضاد و تناقض بنگریم باید برای تعادل حقوق، تحلیل کنیم. برای مثال «حمل بر صحت کردن» قاعده ای است که هم در فقه و هم اخلاق کاربرد دارد و معنایش این است که کار دیگران را حتی وقتی ناپسند است تا جایی که ممکن است به نیکی تأویل کنید.[1] این اصل به ظاهر با حق قضاوت دیگری، معارض به نظر می رسد و می گوید به جای اینکه برای خود حق خرده گیری نسبت به دیگران قائل باشید موظفید رفتار دیگران را حمل بر صحت کنید اما ممکن است برخی زود رنج و دارای آستانه تحمل پایین باشند و کمتر حمل بر صحت کنند و نباید روابط ما با آنها به تنش بینجامد. به عبارت دیگر اگر اصطکاک ما از باب به رسمیت شناختن حق قضاوت برای دیگری حل نشد از باب حمل بر صحت کردن آن را حل می کنیم. ضمن اینکه این حقوق به این معناست که شما برای دیگری حق قضاوت را درباره خود قائل شوید ولی خود درباره دیگران به جای زود قضاوت کردن اصل حمل بر صحت را پیشه کنید. به این ترتیب توازنی در روابط ایجاد شده و از تنش ها کاسته می شود. از این گذشته ممکن است کسی مکرر درباره رفتار دیگری حمل بر صحت کند ولی چون حمل بر صحت کردن هم نمی تواند بی حد و حصر باشد بازهم مشکل عدم هضم آن رفتار حل نشود و دیگر نتوان حمل بر صحت و خوشبینی را ادامه داد و منجر به خرده گیری و قضاوت منفی درباره شخص گردد. اینجاست که در فاز جدید هم به رسمیت شناختن حق قضاوت دیگری نیز مانع ایجاد تنش در روابط افراد می گردد. ( کتاب شهروندی و شهربندی، ص46و47)
13- امر به نیکی و رعایت هنجارها و نهی از شکستن آنها:
این حق یکی از بزرگترین و مهم ترین حقوق شهروندی است که جایگاه دینی بلندی در آیین اسلام دارد و از آن با عنوان " امر به معروف و نهی از منکر یاد می شود". این حق از حقوق دوطرفه است و چنانکه در اصل هشتم قانون اساسی ایران آمده است میان تک تک شهروندان نسبت به حکومت و حکومت نسبت به شهروندان جریان دارد. رعایت درست همین حق موجب سلامت و امنیت و آزادی یک جامعه است. برخی از فقها مشروعیت و وجوب اصول آزادی بیان و تحزب را علاوه بر جنبه پیشینی داشتن آن و قائم بودنش به حسن و قبح عقلی، از دل دستور دینی مندرج در آیه 104 سوره ال عمران هم استخراج می کنند. این اصل، تمرین تحمل و سعه صدر در فرد و خانواده و جامعه و در نتیجه کاهنده بسیاری از خشونت هاست. جلوی بی تفاوتی افراد جامعه را نسبت به همدیگر و نسبت به سرنوشت جامعه و حکومت می گیرد که گاه این بی تفاوتی موجب می شود کار به جایی برسد که با هزینه های فراوان و جان های بسیار، به سختی به شرایط عادی و مطلوب باز گردد. امام علی(ع) می گوید اگر امر به معروف و نهی از منکر را ترک کنید اشرار بر شما مسلط خواهند شد.
تواصی به حق و تواصی به صبر، صورت دیگری از همین اصل بزرگ یا حق متقابل امر به معروف و نهی از منکر است. چون گاهی تواصی به حق پر هزینه می شود به دنبال آن تواصی به صبر آمده است( کتاب شهروندی و شهربندی، ص 47و48)
[1] - این معنا برگرفته از سخن امام علی است که می گوید: ضَعْ أمرَ أخيكَ على أحسَنِهِ حتّى يَأتِيَكَ مِنهُ ما يَغلِبُكَ، و لا تَظُنَّنَّ بكَلِمَةٍ خَرَجَت مِن أخيكَ سُوءا و أنتَ تَجِدُ لَها في الخَيرِ مَحمِلاً (اصول کافی، کلینی، ج 2، باب التهمة، ص 362، حدیث 3); یعنی کار برادر دینی خود را به بهترین وجه تاویل کن تا آنگاه که از او رفتاری آید که باورت را دگرگون کند و نیز به گفتار برادرت تا وقتی که تفسیر نیک می توانی کرد، گمان بد مبر.
